Kısa Özet
Bu video, Türkiye'de Cumhuriyet'in ilanının ardındaki tarihi ve siyasi dinamikleri inceliyor. Cumhuriyet'in ilanının ders kitaplarında anlatıldığı gibi bir gecede gerçekleşmediği, aslında daha eski bir sürece dayandığı vurgulanıyor. Mustafa Kemal'in liderliğindeki hareketin, dönemin şartları ve imkanları doğrultusunda şekillendiği, Cumhuriyet'in ilanının hem bir zorunluluk hem de Mustafa Kemal'in otoritesini pekiştirme aracı olduğu belirtiliyor. Ayrıca, Cumhuriyet'in demokrasi ile aynı şey olmadığı, tarih boyunca birçok Cumhuriyet'in diktatörlüğe dönüştüğü örneklerle açıklanıyor.
- Cumhuriyet'in ilanı, Mustafa Kemal'in tek adam olma sürecinin bir parçasıydı.
- Cumhuriyet, her zaman halk hareketinin bir sonucu olmayabilir.
- Dönemin şartları, Mustafa Kemal'i Cumhuriyet'i ilan etmeye yöneltti.
Giriş [0:00]
Ders kitaplarında Cumhuriyet'in ilanının bir gecede gerçekleştiği anlatılırken, gerçekte bu sürecin daha uzun bir geçmişi vardır. 28 Ekim 1923 gecesi, Gazi Mustafa Kemal, Çankaya'da yakın çevresiyle toplanarak ertesi gün Cumhuriyet'in ilan edileceğini bildirmiştir. Kanun teklifi İsmet Paşa'ya yazdırılmış ve mecliste düşük bir oyla kabul edilmiştir. Milletvekillerinin çoğu, Cumhuriyet'in ilanını top seslerinden öğrenmiştir.
Cumhuriyet'in İlanı ve Mustafa Kemal'in Rolü [0:59]
Cumhuriyet'in ilanı, aslında Ankara hükümetinin 23 Nisan 1920'den beri süregelen bir durumun resmileşmesiydi. 1923'te padişah olmamasına rağmen halife bulunuyordu ve herkes halifeyi devletin reisi olarak görüyordu. Mustafa Kemal Paşa'nın otoriterleştiği düşüncesiyle muhalefet güçleniyordu. Cumhuriyet'in ilanıyla devletin reisinin halife olmadığı ilan edilerek Mustafa Kemal'e geniş yetkiler tanınmış, muhalifler sindirilmiştir. Şevket Süreyya'nın ifadesiyle, Cumhuriyet'in ilanı Mustafa Kemal'in tek adam oluşunun ilanıdır.
Cumhuriyet Fikrinin Kökenleri [2:11]
Kemalist literatürde Cumhuriyet fikrinin Mustafa Kemal'in düşüncesinde öteden beri var olduğu belirtilir. Jön Türkler arasında yer alan Mustafa Kemal'in, Fransız İhtilali'ne hayranlık duyan Jön Türk ideologlarından etkilenmiş olması şaşırtıcı değildir. Ali Suavi ve Abdullah Cevdet gibi isimler, Cumhuriyet'in İslami bir rejim olduğunu savunmuşlardır. Atatürk'ün fikriyatının oluşumunda Abdullah Cevdet'in büyük rolü vardır.
Tarih Farklı Cereyan Edebilir miydi? [3:19]
Mustafa Kemal Paşa'nın 1919'daki tasavvurları gerçekleşseydi, örneğin Harbiye Nazırı olsaydı veya halife olsaydı, yine de Cumhuriyetçi fikirler taşır mıydı bilinmez. Tarihte hızlı Cumhuriyetçiyken monarşist olan örnekler vardır. Mustafa Kemal'in en büyük özelliği idealizm değil, pragmatizm olmasıdır. Şartlara ve imkanlara göre hareket etmesi, başarısının sırrıdır.
Cumhuriyet ve Demokrasi Ayrımı [4:58]
Cumhuriyet, monarşinin karşıtıdır. Monarşi tek kişinin, Cumhuriyet ise halktan kişilerin hakimiyetidir. Ancak Cumhuriyet, hükümetin halkın çoğunluğunun elinde olduğu demokrasi anlamına gelmez. Demokratik monarşi olabileceği gibi, Cumhuriyetler de diktatörlük olabilir. 20. yüzyılda kurulan birçok Cumhuriyet, diktatörlüğe dönüşmüştür. Bu nedenle, bazılarına göre Cumhuriyet değil, demokrasi bir erdemdir.
Cumhuriyet'e Yönelik Eleştiriler [7:00]
Herkes Cumhuriyet taraftarı değildir. Cumhuriyet eşitlikçi olduğu için bazılarına daha eşit davranır, oysa monarşi adaletçidir. Monarşide halk idareci olmadığını bilirken, Cumhuriyette bilmez. Bu durum, Cumhuriyetlerde halkı manipüle etmeyi kolaylaştırır. Şair Milton'a göre, yıkılan her monarşi ve kurulan her Cumhuriyet, şeytanın bir intikamıdır.
Cumhuriyet Fikrinin Tarihsel Gelişimi [8:22]
Cumhuriyetin yayılmasında masonluğun büyük katkısı olmuştur. Osmanlılar, Cumhuriyet terimini Venedik için kullanmışlardır. Tarihçi Naima'ya göre, Sultan I. Mustafa'nın tahttan indirilmesi sırasında yeniçeri ağası, Kuzey Afrika'daki gibi bir Cumhuriyet kurmayı teklif etmiştir. Ancak Cumhuriyet'in gerçek anlamı, 1789 Fransız İhtilali ile anlaşılmıştır.
Osmanlı'da Cumhuriyet Algısı [9:27]
Fransa'dan gelen askeri uzmanlar, Cumhuriyet fikrini İstanbul'a getirmişlerdir. Tarihçi Cevdet Paşa, Cumhuriyet rejiminin insanlık için tehlikeli olduğunu savunmuştur. Serasker Sait Paşa, Reşit Paşa'nın Cumhuriyeti ilan edeceğini iddia etmiştir. Vakanüvis Asım Efendi, Cumhuriyet'i dinin terkiyle aynı görmüş ve mide bulandırıcı bir rejim olarak tanımlamıştır.
Cumhuriyet'e Giden Süreçte Jön Türkler ve Diğer Aktörler [10:47]
Sultan Abdülaziz zamanında Basiretçi Ali Efendi, okulların artmasıyla Cumhuriyet'in geleceğini belirtmiştir. Cumhuriyet'i kuranlar, monarkların kurduğu okullarda yetişenlerdir. Jön Türklerdeki Cumhuriyet hayranlığı, rejimi iyi tanımalarından değil, iktidar hırsını tatmin etme arzusundan kaynaklanmaktadır. Mithat Paşa'nın kendi diktatörlüğünde bir Cumhuriyet kurmak istediği bilinmektedir.
İttihat ve Terakki ve Cumhuriyet [12:35]
İkinci Meşrutiyet döneminde İttihat ve Terakki içinde de Cumhuriyet fikri dile getirilmiştir. Ahmet Rıza Bey, Cumhuriyet'i Türkiye için uygun görmemiştir. 1910'da mecliste padişahın yetkilerinin kısıtlanması konuşulurken, Ayan Azası Yorgiyadis Efendi, hakimiyetin milletin değil, sultanın olduğunu savunmuştur. Celal Nuri, 1918'de Enver, Talat ve Cemal üçlüsünün idaresine oligarşik Cumhuriyet adını vermiştir.
Mustafa Kemal'in Cumhuriyet'e Bakışı [14:06]
1917'de Mustafa Kemal Paşa, Topal İsmail Paşa ile konuşurken işin sonunun Cumhuriyet olacağını öğrenmiştir. Mütareke zamanında Oltu ve Kars gibi şehirlerde Sovyetlerin etkisiyle Şura hükümetleri kurulmuştur. Kazım Karabekir'e göre, Mustafa Kemal Paşa'nın Cumhuriyetçi olduğu söylenirdi. İngilizler, Kemalist hareketin Anadolu Cumhuriyeti'ne dönüştüğünü düşünmüşlerdir.
Cumhuriyet'in İlanına Giden Yolda İddialar ve Gerçekler [16:03]
Masar Müfit Kansu, Mustafa Kemal Paşa'nın 1919'da Cumhuriyet ve inkılapları kendisine haber verdiğini iddia etmiştir. Şevket Süreyya da benzer bir iddiayı 1921 ortaları için nakleder. Ancak Mustafa Kemal Paşa'nın temkinli biri olduğu ve bu tür sırları sakladığı düşünülürse, bu iddialara şüpheyle yaklaşmak gerekir. Mustafa Kemal Paşa, padişahın karizmasından faydalanmak için Cumhuriyetçi ithamlarını reddetmiş ve saltanata bağlılığını deklare etmiştir.
Cumhuriyet'in İlanı: Bir Emrivaki miydi? [17:41]
Nisan 1923'te Halk Fırkası'nın umdelerinde Cumhuriyet fikri yer almamıştır. Fali Rıfkı'ya göre, eski Türkiye'de Cumhuriyet sözü gavurluk anlamına geliyordu ve Cumhuriyetçilik diye bir fikir akımı yoktu. Türkiye'de Cumhuriyet, Avrupa'daki emsalleri gibi bir halk hareketinin eseri olmamıştır. Halk oylamasına sunulmadan bir emrivaki ile kabul edilmiştir.
Mustafa Kemal Neden Padişah Olmadı? [19:27]
Mustafa Kemal Paşa'nın neden padişahlığını ilan etmediği sorusu, sadece Cumhuriyetçi olduğuyla açıklanamaz. 20. asrın modası Cumhuriyet olduğu için, Avrupa'daki monarşiler yıkıldığı için ve İngiltere'nin Ortadoğu'daki monarşilere göz yummasına rağmen Türkiye'de saltanatın devamına izin vermeyeceği için bu mümkün olmamıştır. Ayrıca, Atatürk'ün siyasi gücünden emin olmaması ve çocuğunun olmaması da etkili olmuştur.
Sonuç [22:17]
Cumhuriyet, Jön Türk ideolojisi içinde yetişen Ankara kahramanlarınca en elverişli sistem olarak görülmüştür. Türkiye'de bugün herkes Cumhuriyetçidir. Halbuki Cumhuriyet'in beşiği olan Fransa'da bile monarşistler vardır. Tarih, Cumhuriyetçiler tarafından yazıldığı için monarşi ve aristokrasi aleyhinde yayınlar yapılmış ve beyinler yıkanmıştır. Prens Philip'in dediği gibi, monarşinin faydası sadece soylulara değil, halkadır.